میدان نقش جهان جای آزمون وخطا نیست هشدارمتخصصان در رابطه با مرمت صندوق احیا
به گزارش راستابلاگ، فعالان میراث فرهنگی تأکید دارندمرمت طبقه دوم میدان نقش جهان توسط صندوق توسعه احیا و بهره برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی کشور، تصمیمی بازگشت ناپذیر در یکی از حساس ترین آثار جهانی است.
خبرگزاری مهر، گروه استان ها- کوروش دیباج: تأیید طرح مرمت و احیای بخشی از طبقه دوم میدان نقش جهان اصفهان و واگذاری اجرای آن به بخش خصوصی از جانب صندوق احیا، به یکی از چالش برانگیزترین مباحث روز در حوزه میراث فرهنگی کشور تبدیل گشته است. در صورتیکه متولیان این طرح، بر لزوم خروج این بخش از وضعیت نیمه متروکه و برگرداندن آن به چرخه حیات فرهنگی شهر تأکید دارند، دامنه وسیعی از معماران، محققان و کنشگران میراث فرهنگی نسبت به نتایج این تصمیم برای یکی از حساس ترین آثار ثبت جهانی ایران اخطار می دهند.
میدان نقش جهان، نه فقط قلب تاریخی اصفهان، بلکه یکی از اولین آثار ثبت شده ایران در لیست میراث جهانی یونسکو است؛ اثری که در کنار تخت جمشید، به عنوان نماد تمدن ایرانی در حافظه جهانی ثبت شده و هرگونه تصمیم در رابطه با آن، واجد ابعاد ملی و بین المللی است. از همین رو، طرح مرمت و بهره برداری از طبقه دوم این میدان، فراتر از یک پروژه فنی یا عمرانی، به مسئله ای هویتی و راهبردی تبدیل گشته است.
میدان نقش جهان؛ میراث مشترک بشریت نه پروژه محلی
مریم قاسمی سیچانی، معمار و عضو هیأت علمی دانشگاه زاد اسلامی واحد خوراسگان، در گفتگو با خبرنگار مهر با تأکید بر جایگاه منحصربه فرد میدان نقش جهان اظهار داشت: میدان نقش جهان یکی از بی نظیرترین فضاهای شهری در مقیاس جهانی است که نه فقط متعلق به مردم اصفهان یا ایران، بلکه میراث مشترک بشریت بحساب می آید. از لحظه ثبت جهانی، این میدان دیگر یک فضای شهری معمولی نیست، بلکه سندی زنده از تاریخ معماری، شهرسازی، اقتصاد، آیین و فرهنگ ایران است.
وی اضافه کرد: میدان نقش جهان به شکل تدریجی و در دو فاز شکل گرفت و جانمایی عناصر شاخص آن، از مسجد جامع عباسی و مسجد شیخ لطف الله گرفته تا عالی قاپو و سردر قیصریه، برمبنای منطق دقیق معماری و شهرسازی انجام شده است. طبقه دوم میدان هم از ابتدا بخشی فعال از این ساختار بوده و فقط یک فضای تزئینی یا الحاقی محسوب نمی شده است.
این معمار ضمن اشاره به منابع تاریخی اظهار داشت: برمبنای سفرنامه هایی مانند نوشته های شاردن، طبقه دوم میدان نقش جهان محلی برای تماشای آیین ها، بازی چوگان، جشن ها و رویدادهای اجتماعی بوده و در مناسبت هایی مانند نیمه شعبان، به یکی از پرنورترین و زنده ترین فضاهای شهری دوران خود تبدیل می شده است.
قاسمی سیچانی با یادآوری تخریب های تاریخی میدان نقش جهان اظهار داشت: بعد از سقوط اصفهان در اواخر دوره صفوی، این میدان کم کم اهمیت سیاسی و اجتماعی خویش را از دست داد و در دوره های قاجار و پهلوی، قسمتهایی از ساختار اصیل آن تخریب یا دستخوش تغییرات نادرست شد. در تصاویر هوایی دوره پهلوی اول، به وضوح دیده می شود که خیلی از فضاهای پشت ایوان های طبقه دوم از بین رفته و تنها طاق نماها باقیمانده اند.
طبقه دوم میدان نقش جهان؛ احیا یا بازتولید یک خطای تاریخی
این عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی ضمن اشاره به کوشش های مرمتی دهه های گذشته اظهار داشت: احیای طبقه دوم میدان نقش جهان، مرهون کوشش های معماران و مرمت گران برجسته ای چون زنده یاد دکتر باقر آیت الله زاده شیرازی، محمد پاک نژاد و دیگر استادان شاخص اصفهان است. این اقدامات، بر پایه اسناد تاریخی و با نگاه مرمت علمی انجام شد و توانست بخشی از اصالت از دست رفته میدان را بازگرداند.
وی با تأکید بر این که متروکه ماندن بناهای تاریخی خود نوعی تخریب تدریجی است، اظهار داشت: حذف یک فضای تاریخی از چرخه زندگی شهری، زمینه فراموشی و لطمه تدریجی آنرا فراهم می آورد. طبقه دوم میدان نقش جهان ظرفیت بالایی برای تبدیل شدن به یک فضای فرهنگی زنده دارد، اما این احیا باید بطورکامل کنترل شده، مبتنی بر مطالعات عمیق و با نظارت مستمر صورت گیرد.
قاسمی سیچانی اخطار داد: آن چه سبب نگرانی جدی است، غلبه نگاه اقتصادی و سودمحور بر تصمیم گیری هاست. میدان نقش جهان جای آزمون و خطا نیست و هرگونه واگذاری بدون ضابطه می تواند به لطمه های جبران ناپذیر منجر شود.
وی اضافه کرد: تجربه هایی مانند برخی کاربری های نامتناسب در کاخ عالی قاپو یا رویدادهای موقت و بازارچه های بی ضابطه در مجموعه های تاریخی، نشان داده است که فقدان پیوست فرهنگی و نظارت دقیق، چه طور می تواند به اصالت فضا لطمه بزند.
این معمار اظهار داشت: طبقه دوم میدان نقش جهان با هیچ بنای دیگری قابل قیاس نیست. این فضا چشم اصفهان و یکی از نمادهای هویتی ایران در جهان است و هرگونه تصمیم در رابطه با آن باید با حضور و مشارکت گسترده متخصصان، معماران، مرمت گران و کارشناسان صورت گیرد.
وی اشاره کرد: میدان نقش جهان نباید به دستگاه تولید درآمد برای یک مجموعه خاص تبدیل گردد، بلکه باید به ابزاری برای ارتقاء جایگاه فرهنگی اصفهان و ایران در سطح جهانی بدل شود. غلبه نگاه اقتصادی بر چنین فضای حساسی می تواند به تضعیف هویت تاریخی آن منجر شود.
واگذاری به بخش خصوصی؛ مرز باریک میان احیا و بهره کشی
همزمان با طرح این نگرانی ها، محمدمهدی کلانتری، دبیر پویش ملی نجات بناها و بافت های تاریخی ایران، در گفتگو با خبرنگار مهر با نگاهی هشداردهنده اظهار داشت: مسئله اصلی در مورد طبقه دوم میدان نقش جهان، اصل مرمت نیست، بلکه نوع نگاه به بهره برداری است. صندوق احیا در ساختار خود، به طور عمده از مسیر مزایده بناها را به بخش خصوصی واگذار می کند و این مدل، بخش خصوصی را بسمت بیشینه سازی سود اقتصادی سوق می دهد.
وی اضافه کرد: میدان نقش جهان را نمی توان با خانه های تاریخی یا بناهای متأخر مقایسه کرد. ممکنست تبدیل برخی خانه ها به هتل یا رستوران قابل توجیه باشد، اما ما فقط یک میدان نقش جهان داریم. این اثر، قلک اقتصادی نیست، بلکه بخشی از هویت تمدنی ایران است.
کلانتری ضمن اشاره به منشور گردشگری ایکوموس اظهار داشت: در این منشور تصریح شده که استفاده بی رویه از بناهای تاریخی به بهانه گردشگری، به تخریب آنها منجر می شود. هر بنایی شأن تبدیل شدن به کاربری تجاری را ندارد و میدان نقش جهان در رأس این بناهاست.
وی اضافه کرد: تبدیل طبقه دوم میدان به فضاهایی مانند کافی شاپ یا رستوران، نیازمند مداخلات گسترده خدماتی است؛ از تأسیسات گرفته تا تغییر در بارگذاری جمعیتی. این مداخلات، حتی اگر در ابتدا کم حجم به نظر برسند، در بلند مدت اصالت اثر را مخدوش می کنند.
این فعال میراث فرهنگی ضمن اشاره به تجربه های پیشین واگذاری بناهای تاریخی اظهار داشت: متاسفانه عملکرد صندوق احیا در خیلی از موارد، نتایج نگران کننده ای به دنبال داشته است. واگذاری هایی که منجر به مداخلات گسترده، تغییر هویت بنا و حتی بلاتکلیفی طولانی مدت پروژه ها شده اند. نمونه هایی مانند عمارت مسعودیه یا برخی کاروانسراها که سال ها بعد از واگذاری، نه احیا شده اند و نه به بهره برداری رسیده اند، همچنان پیش روی ما است.
وی اضافه کرد: خانه بروجردی ها هم نمونه ای روشن است. بنایی نفیس که طبق ضوابط، نباید به بخش خصوصی واگذار می شد، اما با توجیه کمبود منابع مالی، مسیر واگذاری در پیش گرفته شد؛ مسیری که اگر به بهره برداری تجاری می انجامید، شأن موزه ای این اثر را به کلی از بین می برد.
کلانتری ضمن اشاره به جایگاه حقوقی میدان نقش جهان اظهار داشت: میدان نقش جهان از اولین آثار ثبت شده ایران در لیست میراث جهانی یونسکو است و طبق قوانین ملی، در زمره نفایس میراث فرهنگی قرار می گیرد. نفایس میراثی، اصولا حق واگذاری به بخش خصوصی را ندارند و متولی آنها باید دولت باقی بماند.
تجربه های تلخ گذشته و زنگ خطر برای آینده نقش جهان
مهدی جعفری نوگرایی، کنشگر میراث فرهنگی، هم در گفتگو با خبرنگار مهر ضمن اشاره به تجربه های ناموفق واگذاری بناهای تاریخی اظهار داشت: پرسش اساسی این است که صندوق احیا با چه هدفی شکل گرفت و طی سالیان فعالیت خود، چه گزارش شفافی از نتایج واگذاری ها عرضه کرده است. چند درصد از این واگذاری ها واقعا موفق بوده اند و درآمد حاصل از آنها دقیقا در کجا هزینه شده است.
وی اضافه کرد: در مورد بناهایی مانند کاروانسراهای دورافتاده یا آثار متروکه، خیلی از کنشگران میراث فرهنگی با واگذاری به بخش خصوصی همراهی کردند، چونکه دولت توان مرمت و نگهداری آنها را نداشت. اما آیا همین منطق را می توان به یک اثر ثبت جهانی مانند میدان نقش جهان تعمیم داد.
این کنشگر میراث فرهنگی اشاره کرد: در همین استان اصفهان، نمونه های مختلفی وجود دارد که واگذاری آنها نه فقط به احیا منجر نشده، بلکه پروژه ها سال ها بلاتکلیف مانده اند و حتی قراردادها لغو شده است. این به مفهوم شکست بخشی از سیاستهای واگذاری است که نمی توان آنرا نادیده گرفت.
وی ضمن اشاره به تجربه های ملموس در قلب بافت تاریخی اصفهان اظهار داشت: واگذاری قسمتهایی از کاخ عالی قاپو به بخش خصوصی و تبدیل آن به کافی شاپ، نمونه ای آشکار از مخدوش شدن شأن یک بنای ملی است. این پرسش همچنان بی پاسخ مانده که درآمد چنین فعالیتهایی کجا هزینه می شود و آیا این درآمد، در مقابل صدمه ای که به منظر بصری و هویت تاریخی بنا وارد می شود، قابل توجیه است یا خیر.
جعفری اضافه کرد: تجربه نشان داده که حضور بخش خصوصی، خصوصاً در بناهای شاخص، همواره با فشار برای درآمد زایی و مداخله بیشتر همراه بوده است. وقتی بنا بسمت کاربری های تجاری سوق داده می شود، ناگزیر احتیاج به فضاهای خدماتی، تجهیزات و تغییرات عملکردی ایجاد می شود؛ تغییراتی که هرچند ممکنست در ابتدا کم حجم به نظر برسند، اما در بلند مدت به اصالت اثر لطمه می زنند.
وی تاکید کرد: واگذاری طبقه دوم میدان نقش جهان به بخش خصوصی، حتی با تعهد به عدم آسیب، در عمل غیرقابل تضمین است. تعدد مدیریت، تضاد منافع و فشار اقتصادی، در نهایت به مداخلاتی منجر می شود که کنترل آن از دست متولیان خارج خواهد شد.
هشدار نهایی؛ تصمیم امروز، میراث فردا را می سازد
مجموع دیدگاه های مطرح شده از جانب معماران، محققان و کنشگران میراث فرهنگی نشان میدهد که نگرانی اصلی، نه مخالفت با مرمت، بلکه اخطار نسبت به نوع بهره برداری و واگذاری است. آنان براین باورند که احیای طبقه دوم میدان نقش جهان، اگر بدون شفافیت، نظارت تخصصی و تعریف کاربری بطورکامل فرهنگی صورت گیرد، می تواند به تکرار تجربه های تلخ گذشته بینجامد.
این کارشناسان تأکید دارند میدان نقش جهان خود دارای یکی از قوی ترین پیوست های فرهنگی کشور است؛ بازار تاریخی، صنایع دستی اصیل و بناهای شاخص اطراف میدان، به تنهایی هویتی بی بدیل به وجود آورده اند. هیچ کاربری جدیدی نمی تواند پیوست فرهنگی قوی تری از خود بنا به میدان اضافه کند.
در نهایت، میدان نقش جهان یک سرمایه ملی است و تصمیم گیری در رابطه با آن، حتی در سطح مدیریت های معمول، قابل توجیه نیست. این اثر باید از هرگونه نگاه درآمدزای کوتاه مدت مصون بماند. طبقه دوم میدان نقش جهان بخشی از پیوست بصری و فرهنگی این مجموعه است و حفظ آن در همین جایگاه، کم هزینه ترین و عاقلانه ترین تصمیم برای صیانت از میراثی است که متعلق به همه ایرانی ها و نسل های آینده است. به اجمال، در تصاویر هوایی دوره پهلوی اول، به وضوح دیده می شود که بسیاری از فضاهای پشت ایوان های طبقه دوم از بین رفته و تنها طاق نماها باقی مانده اند. وی با تاکید بر اینکه متروکه ماندن بناهای تاریخی خود نوعی تخریب تدریجی است، گفت: حذف یک فضای تاریخی از چرخه زندگی شهری، زمینه فراموشی و لطمه تدریجی آن را فراهم می آورد. صندوق احیا در ساختار خود، بطور عمده از مسیر مزایده بناها را به بخش خصوصی واگذار می کند و این مدل، بخش خصوصی را بسمت بیشینه سازی سود اقتصادی سوق می دهد.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب
لطفا شما هم در مورد این مطلب نظر دهید