پرتره ناشناخته ها،
از بی حرمتی به یك دستبافته گیاهی تا ثبت جهانی آن
به گزارش راستابلاگ مدرسه ای که سال ها پیش در آن درس می خوانده حالا تبدیل به یک هتل سنتی شده است؛ خانه ای خشتی با پنجره های ارُسی، شیشه های رنگی و حوض پرآبی که فواره اش عصرها روشن می شود. حالا در ۷۴ سالگی پایش به مدرسه قدیمی اش باز شده تا درباره زیلو و اینکه چه شده که تصمیم گرفت زیلوهای قدیمی را جمع کند و برایشان موزه ای راه بیندازد بگوید.
حالا خیلی چیزها تغییر کرده است. بعضی پله ها تبدیل به طاقچه ای شدند برای همنشینی با یک گلدان شمعدانی، بعضی درها دیوار شده اند و کلاس های درس، اتاق هایی برای آرامش مسافران. آن روزها وقتی می خواستند مدرسه ای دایر کنند یکی از خانه های قدیمی با اتاق های زیاد را کرایه می کردند مثل دبیرستان مفید که سید عبدالعظیم پویا محصل آن بوده و چند سال بعد، زمانی که در رشته جامعه شناسی از دانشگاه هران فارغ التحصیل می شود برای ادامه تحصیل به فرانسه می رود و دانشجوی دانشگاه «استراسبورگ» می شود تا جامعه شناسی هنر بخواند. وقتی که جنگ ایران و عراق آغاز می شود، با بی قراری های مادرش به ایران برمی گردد و راهی میبد می شود تا فرهنگ شهرش را بیشتر معرفی نماید.
از اینکه به ایران برگشتید پشیمان نیستید؟
به خاطر مادرم به ایران آمدم و اگر در فرانسه می ماندم عمرم هدر می رفت چون هرچه از اروپا می خواستم دریافت کردم و دنبال زندگی در خارج نبودم. در هر صورت از تهران به میبد آمدم و سلسله کارهای تحقیقی و تالیف را شروع کردم. موزه «زیلو» شکل گرفت و جهت راه اندازی موزه های «سفال و سرامیک» و «چاپارخانه» همکاری کردم. مدتی هم مدیر مرکز پژوهش های فرهنگی وزارت ارشاد بودم اما بعدها کار را رها کردم و به دنبال تحصیل رفتم.
چطور به زیلو علاقمند شدید؟
من فرزند این آب و خاک هستم. خانواده من کشاورز بودند. زمانی که نوجوان بودم بیشتر بچه های محصل فصل تابستان را در کارگاه های زیلوبافی پنجه زنی می کردند. اطراف محله ما پراز کارگاه های زیلوبافی بود. یادم می آید که در سال ۱۳۴۶ چند گزارش درباره زیلوبافی برای روزنامه کیهان نوشتم. آن زمان واحد فروش زیلو کیلو بود و روزی ۶۰۰۰ کیلو زیلو بافته می شد. گزارش دیگری هم از بچه های بافنده با عنوان «نقش آفرینان کوچولو» نوشتم. زمانی که پس از انقلاب به میبد برگشتم، زیلوبافی در شهر به پایین ترین حد خود رسیده بود. دهه های ۵۰ و ۶۰، سالهای اُفت زیلو بود برای اینکه کارخانه های فرش ماشینی و موکت در کشور در حال رشد بودند و مردم هم به خرید این زیراندازها روی آوردند بنا بر این کار زیلوبافان کم رونق شد و مواد مصرفی زیلو که باید حتما نخ پنبه باشد کم شد. من هم باتوجه به علاقه ای که داشتم فکر کردم اگر چراغ زیلوبافی در ایران خاموش شود ما میبدی ها مسئول هستیم برای اینکه میبد تنها جایی بود که دستگاهها، بافنده ها، تجربه و فرهنگ مربوط به این کار وجود داشت بدین سبب فکر کردم باید یک کار بنیادی صورت بگیرد تا این صنعت ادامه پیدا کند. درست است که زیلو یک فرش معمولی است اما یک صنعت ملی و ایرانی است که همه کشور مقابل این صنعت مسئولیت دارند و همه باید آنرا توسعه دهیم.
آن زمان مواد اولیه بافت زیلو را از کجا تامین می کردند؟
میبد کشاورزی داشت و پنبه هم کشت می شد اما بیشترِ پنبه های مربوط به زیلوبافی را از ورزنه اصفهان و مقداری را هم از استرآباد گرگان می آوردند.
میبد شهر پرجمعیتی بود؟
آن زمان ۲۰ هزار نفر جمعیت بومی داشت و حالا حدود ۸۰ هزار نفر جمعیت بومی دارد. ای کاش میبد همان جمعیت و همان فرهنگ و اصالت را داشت. دو صنعت مهمِ میبد که همچنان هم وجود دارند، سفال - سرامیک و زیلو هستند و همچنان هم رشته های کهن هنرهای سنتی این شهر محسوب می شوند.
فقط در میبد زیلو می بافتند یا در شهرهای دیگر استان یزد هم این کار رونق داشت؟
حوزه تولید و مصرف زیلو در سالیان گذشته بیشتر در حاشیه کویر و اقلیم گرم و خشک بوده است. برای مثال فرش های پشمی برای مناطق سرد بود که معمولا هم بید به آن لطمه می زد. به خاطر می آورم تعداد انگشت شماری دار قالی در میبد وجود داشت و بیشتر زیلو می بافتند. در طول تاریخ در خیلی از شهرهای ایران همچون سیستان و بلوچستان، فارس، خراسان و جهرم هم زیلو بافته می شد اما از همان زمان شهر میبد پایگاه مهم زیلوبافی بود و به عبارتی همچنان یکی از پایدارترین پایگاه های قرن اخیر در این حوزه می باشد. زیلو در میبد با یک سیستم جذاب تجاری به همه جای مملکت ارسال می شد.
مگر زیلو چه ساختاری دارد که در حاشیه کویر از آن استفاده می شده؟
زیلو به لحاظ بافت و ساختار وضعیت ویژه ای دارد. به ابزاری که زیلو با آن بافته می شود دار نمی گویند بلکه به آن دستگاه گفته می شود و محاسبات خاص خودش را دارد. همه دستگاه های بافندگی دو ردیف تار دارند و فقط دستگاه زیلوبافی است که سه ردیف تار دارد. این بافته درهم تنیده و محکم، ماندگاری بسیار بالایی دارد بنا بر این این فرش دو رو است و می توان از هر دو طرف آن بهره برد و روی آن کارهای هنری خیلی از جمله نوشتن انجام داد.
چطور شد به فکر جمع آوری زیلوهای قدیمی و راه اندازی موزه افتادید؟
حتی مردم هم ناامید بودند و بافنده ها و خانواده هایشان می گفتند کار زیلو تمام شده و مرده است. بدین سبب فکر کردیم نخستین کاری که باید انجام دهیم، بازشناسی، باززنده سازی و بازآفرینی این دستبافته است. مهم ترین گامی که باید برای بازشناسی برمی داشتیم، شناسایی زیلوهای بافته شده در قرون مختلف بود. بدین سان هشت سال از کار ما صرف شناسایی و جمع آوری زیلوهای تاریخی در سراسر استان یزد شد و در این سال ها افراد زیادی به ما ملحق شدند و رفتند. تعدادی از مسئولان میبد هم که به این کار علاقمند بودند به ما کمک کردند؛ برای مثال آقای فلاح فرماندار وقت میبد همکاری خوبی با ما داشت و در عین حال برخی هم مخالف این کار بودند و اذیت می کردند. من زیلوباف نبودم بدین سبب یکی از افرادی که حق ویژه برای شناسایی و پایه گذاری موزه زیلو داشت، استاد مرحوم حبیب باغستانی یکی از بافنده های قدیم بود و همراه همیشگی در این کار شد. او نقش های زیلو را بازآفرینی می کرد و می بافت. هم اکنون حدود ۴۰ تابلو زیلو از نقش های قدیمی که کار دست استاد است در موزه نگهداری می شود. استاد در همه سال ها به صورت داوطلبانه و دلسوزانه کار کرد بدون آنکه کسی قدرش را بداند. زیلوها پس از جمع آوری مدت ها در انبار فرمانداری میبد نگهداری می شدند تا ساختمان کاروانسرای شهر میبد مرمت و زیلوها به آنجا منتقل شود. در نهایت موزه زیلوهای تاریخی میبد در سال ۱۳۸۰ تاسیس شد. نخستین لوح زیلو برای موزه هم در سال ۱۳۷۳ بافته شد. به هر حال این مقدمات انجام شد با آنکه بسیاری به ما اجازه نمی دادند که زیلوها را از مساجد به موزه منتقل نماییم بنا بر این هم از مقام معظم رهبری استفتاء کردیم که اگر فرشی برای مساجد بافته شده اما در حال از بین رفتن است، اجازه هست جهت استفاده بهینه از مساجد خارج شود؟ با این کار موافقت شد. جواب استفتاء سبب شد که خیلی از زیلوها را از مساجد جمع آوری نماییم. پس از آن، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کمک کرد تا موزه زیلو تشکیل گردد. هر کدام از زیلوهایی که در موزه جمع شده اند در یکی از اماکن عمومی همچون مساجد، خانقاه، کنیسه یا کلیسا افتاده بود و کسی آنها را نمی دید. این دستبافته آنقدر بی حرمت شده بود که روی آن موکت پهن کرده بودند. زمانی که این زیلوها در موزه در معرض نمایش قرار گرفتند، هزاران بازدیدکننده آنرا شناختند. در بازدیدی که پژوهشگران روسی از میبد و موزه زیلو داشتند با شگفت زدگی می گفتند «ما فقط زیلوی کوچکی در موزه ارمیتاژ داریم». در صورتیکه در ۱۰۰ سال پیش کسانی پشت موزه ارمیتاژ بودند که با ایران ارتباط داشتند و آثار بسیاری را از خراسان و افغانستان خارج کردند. زیلو، فرشی است بازمانده از قرن ها پیش و میبد مرکز تولید آن بوده است. بعدها فکر کردیم که خانواده زیلوباف ها در سالهای بی رونقی چندان جایگاه خوب و اعتباری در کنار سایر مشاغل نداشتند بنا بر این تصمیم گرفتیم اعتباری به آنها بدهیم و برای نوشتن کتاب «هنروران شهر خورشید / دلبستگان زیلو» سعی کردیم. در این کتاب صنعت زیلو را معرفی کردیم و با افراد سرشناس و بافنده های قدیمی مصاحبه کردیم و هویت شایسته آنها را برگرداندیم. پس از این حرکت ها زیلو در دهه ۸۰ ثبت ملی شد که به نوبه خود حرکت مهمی محسوب می شد. چند سال بعد به ثبت جغرافیایی هم رسید به این معنا که میبد پایگاه جغرافیایی تولید و پخش زیلو است و در نهایت آذرماه سال ۱۳۹۷ زیلو ثبت جهانی شد. غدا هیجاوی - رئیس منطقه ای آسیا و اقیانوسیه شورای جهانی صنایع دستی - وقتی برای ثبت جهانی میبد آمده بود بارها و بارها اظهار داشت: «اگر موزه زیلو نبود ما نمی توانستیم با اطمینان کامل زیلو را ثبت نماییم.»
زیلوها را به چه شکل و از چه شهرهایی پیدا کردید؟
به خیلی از شهرها همچون اصفهان و قم رفتیم. حتی برنامه داشتیم به عراق هم سفر نماییم چون خیلی از زیلوهای خوب میبد توسط مردم برای عتبات عالیات بافته و ارسال شده بود. حوزه پخش و مصرف زیلوی میبد از عراق، پاکستان، عربستان، افغانستان و بسیاری کشورهای دیگر بوده. حتی متوجه وجود وقفنامه ای به نام شاه نجف شدیم که از درآمد وقف، زیلو تولید و به کربلا و نجف ارسال می کردند. یک واقف حدود ۲۰۰ سال پیش چنین وقفی را انجام داده بود. آن زمان میبد شاهراه ری - کرمان و به عبارتی شاهراه شرقی - غربی ایران بوده و کاروان هایی که قصد زیارت کربلا و نجف داشتند زیلوها را رایگان به این شهرها می بردند.
اطلاع دارید که آیا هم اکنون به جز میبد در جای دیگری هم زیلو می بافند؟
در جای دیگری بافته نمی گردد. البته تا جایی که اطلاع دارم نمونه هایی از زیلو برای نمایش در کاشان بافته شد. شاید هم بتازگی در یزد کارگاه های زیلوبافی دایر کرده باشند اما در گذشته جایگاهی برای تولید زیلو نداشته است گرچه کارگاه قالیبافی در این شهر کم نیست. در هر صورت اقداماتی که انجام شد، کم کم نتیجه داد. مهم بود که این دستبافته باز هم معرفی شود و مردم بدانند زیلو چیست. زیلو، بافته ای است که با نخ پنبه تولید می شود و پُرز ندارد. فرشی که پُرز نداشته باشد میکروب و باکتری در آن جمع نمی گردد و می توان آنرا بارها شست و در آفتاب پهن و استفاده نمود. متاسفانه در دهه های اخیر بیشتر زیلوها با مواد اکرلیک و الیاف مصنوعی بافته شدند تا جایی که برخی بافنده ها به مشکلات ریوی مبتلا شدند. بافت زیلو اصیل است و باید رنگ آن گیاهی باشد. زمانی که این دستبافته باردیگر سر زبان ها افتاد، عده ای دغل باز هم پیدا شدند که از این مساله سو استفاده کنند که به نظر من باید جلوی آنها را گرفت چون به زیلوبافی که یک صنعت ملی است لطمه وارد می کنند. یکی از کارهایی که باید نهادهای ناظر انجام دهند این است که هر چیزی را بعنوان زیلو عرضه نکنند. مردم باید ارزش زیلو را بشناسند. باید زیلو را در جاهایی عرضه نمود که مردم روی زمین بنشینند چون در سالهای اخیر کمتر کسی روی زمین می نشیند برای مثال صندلی های ماشین فضای خوبی برای عرضه روکش های زیلو است و فایده های بسیاری دارد همچون اینکه عرق نمی کند و الکتریسته ساکن هم ندارد. به عقیده من باید زیلو را کاربردی کرد.
پیشنهاد شما برای معرفی بیشتر زیلو و کاربردی ترکردن این دستبافته چیست؟
باید اقدامات زیادی برای معرفی زیلو صورت گیرد. شاید کمتر کسی در کشور بداند که موزه ای برای زیلو هم وجود دارد. برای فرهنگ سازی بیشتر دراین زمینه تا کنون چند کتاب همچون «زیلو» که زحمت شعر آنرا احمد عبدالتاجدینی و تصویرگری آنرا سهیل پونکی کشیده اند برای کودکان چاپ شده تا زیلو را به آنها معرفی کنند.
در موزه، زیلویی دیدم که متعلق به سال ۸۰۸ هجری قمری بود. یکی از تاریخی ترین و ویژه ترین زیلوهای موزه که مربوط به دوره تیموری است و بافنده آن حاجی بید میبدی بوده است. این زیلو را چگونه شناسایی کردید؟
ما میبدی ها از دیدن زیلوی قدیمی شگفت زده نمی شدیم و فقط باید متوجه می شدیم یک زیلو کجا پهن شده است. این زیلوی بافته شده با سه رنگ هم در شبستان مسجد جامع میبد پهن شده بود و از آن بطور مرتب استفاده می کردند و فقط آنرا زمستان ها به گرمخانه می بردند. خانه اجداد من روبروی مسجد جامع میبد بود و ما برای اقامه نماز به آنجا می رفتیم. روی این زیلو فرش انداخته بودند که موفق شدیم آنرا به موزه منتقل نماییم گرچه هیچکدام از زیلوهای موزه به مهمی آن نبود. حتی در وقفنامه این زیلو نوشته شده که برای مصرف در کدام بخش از مسجد بافته شده است.
زیلوهای دیگر موزه را چگونه شناسایی کردید؟
چند پروژه پژوهشی ساده برگزار کردیم و دانشجوها را به مساجد می فرستادیم که ببینند این دستبافته های قدیمی کجا هستند سپس گروهی برای شناسایی می رفتیم.
این گروه شناسایی چه کسانی بودند؟
آقای نقیبی شهردار وقت که علاقه زیادی به زیلو داشت. مرحوم استاد حبیب باغستانی بعنوان کارشناس همراه ما بود. این هنرمند سجاده ای از زیلو برای مقام معظم رهبری بافته و ایشان هم هیچ نمازی را بی زیلوی استاد حبیب اقامه نمی کنند. یکی از دوستانِ نیروی انتظامی هم همراه ما می آمد تا کسی مانع انجام کارمان نشود. حتی به جاهایی که زیلوهای بسیار مهمی داشتند، یک زیلوی نو می دادیم تا مسجد یا آن مکان متبرکه بدون فرش نماند. همین طور روی زیلو بافته می شد که این دستبافته جایگزین زیلوی وقفی در کدام مسجد است.
فکر می کنید هنوز هم می شود به جمع آوری زیلوهای قدیمی ادامه داد؟
همچنان هم می شود روی جمع آوری زیلوهای قدیمی کار کرد اما هم اکنون این کار متوقف شده است. دو زیلوی باارزش دیدیم که با هیچ زوری نتوانستیم زیلوها را بگیریم. حتی یک روحانی برجسته هم از اداره اوقاف با خودمان همراه کردیم، فتوای مقام معظم رهبری را هم نشانشان دادیم اما موفق نشدیم زیلوها را بگیریم. ۲۰ سال از آن روز گذشته و نمی دانم هم اکنون چه بلایی سر زیلوها آمده است. زیلوها مربوط به دوره صفوی و بسیار خوش بافت بودند.
هنگام انتقال زیلوها به موزه با مشکل خاصی هم روبرو شدید؟
در یکی از بازدیدها، اهل محل سختگیری می کردند و اجازه نمی دادند زیلو را از مسجد خارج نماییم چون سابقه دزدیدن زیلوها وجود داشت. حتی یک دفعه مرحوم باغستانی به زبان محلی شعر می خواند و می گفت بدون آنکه خودمان بخواهیم در نقش چنین افرادی رفتیم. اگر خاطرم باشد متن شعر این بود: سه کَسن (سه نفریم)، پلاس مسجد می کَشن ( پلاس مسجد می دزدند)، اگر بگویم می کُشن (اگر آنها را لو بدهیم ممکنست کشته شوند)، اگر نگوییم می کَشن (اگر هم معرفی شون نکنیم زیلوها را می برند).
کارهایی که برای جمع آوری زیلوها انجام دادید با کدام بودجه پیش می رفت؟
هزینه شناسایی و جمع آوری زیلوها به عهده خودمان بود اما برای چاپ کتاب از جاهایی کمک می گرفتیم.
خودتان هم در منزل از زیلو استفاده می کنید؟
منزل ما در میبد با زیلو فرش شده است. یکی از معجزات زیلو این است که بید نمی زند. زیلو هیچ آفتی به جز پاره شدن یا سوختن ندارد. رنگ های سنتی زیلو هم از روناس و نیل بوده اما چون بیشتر از دو رنگ سفید و آبی در بافت استفاده می شده و فرش های اماکن عمومی هم به همین رنگ بوده بیشتر از نیل برای رنگرزی استفاده می کردند.
تلاش ها و کارهای فرهنگی سید عبدالعظیم پویا سبب شد که در سال ۱۳۸۱ بعنوان مولف نمونه استان یزد معرفی شود. همکاری با دفتر اسناد فرهنگی آسیا در تهران، بنیانگذار هنرستان های هنرهای تجسمی در یزد و میبد، تدریس در دانشگاه آزاد میبد، بنیانگذاری انجمن یاوران یادگاری فرهنگی میبد، مدیرعامل بنیاد میبدی، عضو فعال در برگزاری کنگره بین المللی رشیدالدین میبدی و سردبیر فصلنامه فرهنگ یزد همچون اقدامات دیگر این چهره فرهنگی است.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب